Pauselijke Encycliek ziet klimaatverandering als ethisch-moreel issue

Met de Encycliek Laudato Si heeft Paus Franciscus klimaatverandering duidelijk als een moreel issue gepresenteerd. En terecht: In de kern gaat de maatschappelijke discussie niet over hockeysticks of over andere details van de wetenschap, maar vooral over ethische vragen en andere aspecten van iemands wereldbeeld. Welke waarde hecht je aan de toekomst in relatie tot het heden? Hoe kunnen we het beste de natuurlijke hulpbronnen, de ‘commons’, verdelen onder de mensen die vandaag leven, en delen met toekomstige generaties? Dit zijn de fundamentele vragen die onder de onenigheid over klimaatverandering verborgen zitten, en die meer expliciet bediscussieerd zouden moeten worden. De encycliek zou daar best eens een belangrijke impuls voor kunnen betekenen.

Mondiaal gemiddelde temperatuur t.o.v. preïndustriele tijdperk vanaf de laatste ijstijd tot het heden, en projecties naar de toekomst toe op basis van vier verschillende emissie scenario’s (RCP’s). Grafiek is samengesteld uit verschillende datasets, analoog aan de ‘wheelchair’ grafiek van Jos. Temperatuurranges voor de drempelwaarde waarbij bepaalde ‘tipping points’ worden bereikt zijn aangegeven in de geel-rode balken. Bron: Schellnhuber, Common Ground, artikel behorend bij zijn presentatie op de Vaticaan persconferentie.

Klimaatverandering wordt gekenmerkt door lange tijdschalen: de opwarming wordt gedempt door de langzame warmte-opname door de oceanen. Een pot met water kookt ook niet meteen als je het fornuis aanzet. Als het klimaat afkoelt heeft die “thermische traagheid” natuurlijk ook een dempende werking. Maar daarnaast wordt de afkoeling ook sterk geremd door traagheid in de koolstofcyclus: CO2 blijft heel lang in verhoogde concentratie aanwezig als gevolg van een emissie-puls zoals de mensheid nu produceert (zie bijv IPCC FAQ 6.2). Daardoor daalt de CO2 concentratie veel langzamer dan zij gestegen is. De afkoeling zal daarom veel langzamer gaan dan de opwarming. Dat zie je ook terug in het geologische verleden: kijk maar naar het PETM of de ijstijdencyclus.

Het gevolg is dat wat we nu doen -of niet doen- het klimaatsysteem decennia, eeuwen, zelfs millennia lang zal beïnvloeden. Het effect van onze (cumulatieve) emissies ontwikkelt zich traag, in elk geval op menselijke tijdschaal, en is dus alleen met een grote vertraging waarneembaar. Ietwat cynisch zou je dus kunnen stellen dat de opwarming van de aarde niet ons probleem is, maar dat van toekomstige generaties. Als je een probleem veroorzaakt zonder dat je daarvan zelf de consequenties hoeft te dragen (of zelfs maar onder ogen hoeft te zien), ben je meestal minder geneigd om het op te lossen. In dat geval komt het voornamelijk neer op de mate waarin je je ethisch verplicht voelt om het probleem te minimaliseren. De ‘tragedy of the commons’ maakt het geheel nog eens extra ingewikkeld.

Armoede is ook een belangrijk thema in de Encycliek. Klimaatverandering heeft een disproportioneel groot effect op arme gebieden. Daarom is emissiereductie vooral voor de arme landen van belang. Maar het cynische is dat de rijke landen juist een veel groter aandeel hebben in het veroorzaken van klimaatverandering. Oftewel, de gevolgen van het probleem worden voor een aanzienlijk deel gedragen door anderen dan die het probleem hebben veroorzaakt. Door Lomborg en anderen van zijn denkschool wordt wel eens beweerd dat beleidsvoorstellen om emissies te reduceren de armoede zullen verergeren. Dat klinkt echter een beetje hol. Andrew Adams zei daarover:

I see a lot of skeptics expressing concern for the effects that climate mitigation policies will have on developing countries but they reject the notion that the developed world should do anything to help bear the costs itself.

De verschillende manieren waarop klimaatverandering en armoede op elkaar ingrijpen en elkaar wederzijds beïnvloeden is uitermate belangrijk om goed in ogenschouw te nemen bij het nadenken over eventuele maatregelen. De optimale manier om hiermee om te gaan is volgens mij om beide issue gelijktijdig aan te pakken in plaats van om de beurt. Een oproep tot het laatste heeft vaak veel weg van een vals dilemma.

Franciscus:

Everything is connected. Concern for the environment thus needs to be joined to a sincere love for our fellow human beings and an unwavering commitment to resolving the problems of society.

Andere bronnen over de Encycliek:

NRC – Paus Franciscus neemt duidelijk stelling tegen klimaatverandering

RealClimate – Brigitte Knopf – Heaven belongs to us all – the new papal encyclical

John Carlos Baez – On care for our common home

Guardian – Eight things we learned from the pope’s climate change encyclical – Adam Vaughan

Carbon Brief – Papal Encyclical: key statements on climate, energy and the environment

Climate Central – Pope’s Encyclical Makes Grade in Climate Science

Update:

Gisteren was ik bij een symposium in Delft over “climate ethics and policy“. Keynote speaker was de Amerikaanse milieu-filosoof Dale Jamieson. Dezelfde soort thema’s als in de Pauselijke Encycliek kwamen ter sprake. Zo zei Jamieson o.a. dat de rijkste 500 miljoen mensen (~7.5% van de wereldbevolking) de helft van de wereld’s CO2 emissies veroorzaken. En hij citeerde een berekening van John Nolt dat de gemiddelde Amerikaan door hun broeikasgasemissies verantwoordelijk is voor de dood of het lijden van 1 tot 2 mensen in de toekomst. Jamieson voegde daar zuinigjes aan toe dat voor Europeanen dat dan ongeveer de helft zou zijn.

Maar wie voelt zich nu een moordenaar als je in de auto stapt of als je de verwarming hoger zet? Wellicht hebben sommigen last van een schuldgevoel omdat onze levensstijl niet zo groen is als die zou kunnen zijn (yep), maar voelen we ons als een moordenaar?!? (nope)

Dat komt, argumenteerde Jamieson, omdat ons moreel kompas niet is afgesteld op dergelijke ver-van-mijn-bed, moeilijk identificeerbare, en niet-opzettelijke acties. Ons moreel besef en onze actiebereidheid wordt vooral getriggered als er een duidelijk aanwijsbare en moedwillige dader en een duidelijk aanwijsbaar slachtoffer is, en als er sprake is van ‘spatial and temporal proximity’. Hij gaf een mooi voorbeeld dat begon met de Amerikaans variant van “Jantje steelt de fiets van Pietje”. Daarbij is het duidelijk dat Jantje iets fout doet. Foei, Jantje! Maar als we dit voorbeeld langzaam veranderen door er elementen in te bouwen waardoor de dader en slachtoffer minder identificeerbaar zijn, en er geen sprake is van opzettelijk handelen, en er een lange tijd zit tussen oorzaak en gevolg, dan vinden we het gedrag ethisch gezien veel minder problematisch:

1. Jack steals Jill’s bicycle.
2. Jack is one of an unacquainted group of strangers who each, acting independently, take one part of Jill’s bicycle, resulting in a complete theft of the bicycle.
3. Jack takes one different part from a large number of different bicycles, including one from Jill’s.
4. Jack and Jill live on different continents.  Jack purchases a used bicycle in his home country without knowledge that the bicycle was stolen from Jill in her country.
5. Jack lives many centuries before Jill, and consumes materials that are essential to bicycle manufacturing.  As a result, it will not be possible for Jill to have a bicycle.
6. Acting independently, Jack and a large number of unacquainted people set in motion a chain of events that causes a large number of future people who will live in another part of the world, from ever having bicycles.

Volgens Jamieson heeft klimaatverandering dezelfde soort karakteristieken als het zesde voorbeeld hierboven:

We tend not to conceptualize [climate change] as a moral problem because it is not accompanied by the characteristics of a paradigm moral problem. Climate change is not a matter of a clearly identifiable individual acting intentionally so as to inflict an identifiable harm on another identifiable individual, closely related in time and space. Because we tend not to see climate change as a moral problem, it does not motivate us to act with the urgency characteristic of our responses to moral challenges.

Weer even terug naar de Encycliek: in dit interview op Fox News (!) beargumenteert Kardinaal Donald Wuerl heel zuiver  en rustig dat klimaatverandering eerst en vooral een moreel issue is (h/t Hans Custers). Prachtig ook om te zien hoe hij met verschillende ‘talking points’ omgaat en de zeer populistische commentator Rush Limbaugh op z’n nummer zet (4:10).