Risicoperceptie, bron van misverstanden

Het citaat hierboven, afkomstig uit een artikel van Valerie J. Brown, geeft goed aan waarom risicoperceptie zo’n ingewikkeld onderwerp is. Een onderwerp zelfs waar de wetenschap nog niet zo heel veel van begrijpt. Risico wordt gedefinieerd als kans maal gevolg. Het element “kans” staat voor onzekerheid, maar omdat ons brein niet goed om kan gaan met onzekerheid ziet het vaak een tegenstrijdigheid. Tegenover de kans dat er iets vervelends gebeurt, of iets ernstigs, of iets rampzaligs, staat de kans dat dat juist niet gebeurt. Onzekerheid incalculeren vinden we ingewikkeld en dus maken we liever een duidelijke keuze: ofwel ligt er gevaar op de loer en moeten we continu waakzaam zijn, ofwel is er niks aan de hand. De schijnbare tegenstrijdigheid in informatie over risico’s zorgt er, samen met verschillende en (deels) subjectieve criteria waarop we kansen en mogelijke gevolgen beoordelen, voor grote verschillen in risicoperceptie. Die verschillen spelen op individueel niveau, maar ook op het niveau van groepen mensen.

Verschillen in risicoperceptie zijn op allerlei manieren zichtbaar in de keuzes die mensen maken in hun dagelijks leven: in eetgewoonten, in verkeersgedrag, in gebruik van verslavende en verdovende middelen, in de manier hoe huizen worden beveiligd tegen inbraak, in gekozen vakantiebestemmingen, enzovoort. En we gaan net zo verschillend om met minder grijpbare risico’s; die van de lange termijn, of met kleine kans en grote gevolgen.

Er is het nodige onderzoek gedaan naar risicoperceptie, maar er is nog veel onduidelijk. En dat levert de nodige kopzorgen op voor vrijwel iedereen die zich bezighoudt met risicocommunicatie. De grote verschillen in risicoperceptie zorgen ervoor dat het onmogelijk is om het voor iedereen goed te doen. Neem weeralarmen, zoals die bijvoorbeeld door het KNMI worden afgegeven. Daarin wordt meestal heel duidelijk gemeld dat er een grote kans is op extreem weer. De mogelijkheid dat het mee kan vallen zit al in de waarschuwing besloten. En toch zijn opmerkingen over een “enorme misser” niet van de lucht als dat eens gebeurt. Er komen zelfs klachten als het aangekondigde extreme weer er wel komt, maar als grote problemen uitblijven omdat er goed naar waarschuwingen is geluisterd. Het levert een merkwaardige paradox op: een effectieve waarschuwing kan achteraf geïnterpreteerd worden als een onjuiste voorspelling. Wie te goed waarschuwt kan zo bij een deel van het publiek krediet verliezen.

Het risico op een ongezellig dagje in het bad weegt hier zwaarder dan de risico’s van de combinatie water en elektriciteit. De risicoperceptie binnen deze groep heeft de afweging van risico’s waarschijnlijk beïnvloed. Bron: Eric Marsden

Risico’s met kleine kans en grote gevolgen (een dijkdoorbraak, een kernramp, een grote terroristische aanslag) zijn al helemaal moeilijk. Het heeft weinig zin om mensen bang te maken voor iets dat ze hoogstwaarschijnlijk helemaal niet zal overkomen, maar aan de andere kant kan het nogal wat uitmaken als ze voorbereid zijn als het toch gebeurt. Mensen voorbereiden op zoiets zonder ze de stuipen op het lijf te jagen is erg lastig.

Er is waarschijnlijk niemand op de wereld die risico’s altijd helemaal rationeel beoordeelt. Al was het maar omdat er dan zo weinig tijd over zou blijven voor andere dingen. We gaan vaak af op onze intuïtie, die wordt beïnvloed door allerlei factoren, zoals emoties, ervaringen, de sociale omgeving en de ratio. Sommige mensen kennen geen gevaar, sommigen vinden elk risico teveel, en de meesten zitten daar ergens tussenin. We zijn ook niet heel consequent in hoe we risico’s beoordelen. Iemand die zich regelmatig roekeloos gedraagt in het verkeer zou zich bijvoorbeeld best onprettig kunnen voelen in een hotel als hij niet precies weet waar de nooduitgangen zijn. Verschillen in risicoperceptie spelen mee in allerlei maatschappelijke discussies: over kernenergie, over immigratie, over de economie, over criminaliteit en natuurlijk ook over het klimaat.

Die verschillende risicopercepties kunnen soms stevig botsen. Wat voor de een een uiting van oprechte bezorgdheid is, is voor een andere onzinnige bangmakerij. En wat bedoeld is als een nuchtere signalering van een mogelijk toekomstig probleem kan op sommige mensen overkomen als een vreselijk horrorverhaal. Degenen die flink schrikken van een benoemd risico kunnen ook nog eens sterk verschillend reageren: de een begint misschien een actiegroep om het probleem te lijf te gaan, terwijl een ander in de ontkenning schiet. Wie weet zet die actiegroep de eigen horror-interpretatie ook nog eens stevig in de verf in de campagne en is dat voor degenen die er niet van willen weten nog eens een bevestiging dat ze best de andere kant op kunnen kijken. Zie ze dan nog maar eens uit de betrokken stellingen te krijgen.

Zo’n scenario bevestigt vooral dat angst een slechte raadgever is. Bangmakerij bij het benoemen van risico’s is daarom geen goed idee. Maar elk benoemd risico afdoen als bangmakerij is dat net zo min. Zo is het namelijk vaak helemaal niet bedoeld. Bovendien, het menselijk vermogen om risico’s te signaleren, te analyseren en er zo nodig iets aan te doen is een belangrijke reden om de toekomst met vertrouwen tegemoet te zien. Maar dan moeten we dat vermogen wel gebruiken.

Wat we als individuen niet zo makkelijk voor elkaar krijgen, kan met hulp van de wetenschappelijke methode een stuk beter lukken: risico’s met een objectieve blik bekijken. Al blijft een wetenschappelijke beschrijving van een risico altijd wat ongrijpbaar, zelfs als het risico gekwantificeerd is. De onzekerheid die ingebakken zit in de term risico blijft voor veel mensen een struikelblok: het onderscheid tussen de beschrijving van iets dat zou kunnen gebeuren en de voorspelling van iets dat zal gebeuren raakt dan zoek. Wat ook niet helpt voor het begrip is dat risico’s zelden onwrikbaar vaststaan. Vaak is een (gekwantificeerd) risico een momentopname, omdat de omstandigheden die de kans op een bepaalde gebeurtenis beïnvloeden in de loop der tijd veranderen. Of omdat de kennis over een onderwerp toeneemt, wat tot gevolg kan hebben dat waarschijnlijkheden anders worden ingeschat.

Een doordachte wetenschappelijke risico-analyse kan helpen om risico’s in kaart te brengen en vervolgens te verminderen of zelfs te elimineren. Maar ook om weloverwogen te besluiten bepaalde risico’s te accepteren. Want een gesignaleerd risico is niet per definitie een probleem. Het simpelweg accepteren kan best een optie zijn; soms is het zelfs de enige optie. Leven zonder risico’s bestaat niet en vooruitgang zonder risico’s nog minder. Maar een risico accepteren is niet hetzelfde als het negeren. Je kunt immers iets alleen maar accepteren als je erkent dat het bestaat. Een risico erkennen betekent ook dat het in de gaten gehouden kan worden, om op tijd te kunnen signaleren als er toch iets mis dreigt te gaan. Alert zijn heeft wel degelijk zin. Bang zijn heeft dat zelden of nooit, maar angst en alertheid zijn totaal verschillende zaken.

Risicocommunicatie is een mijnenveld. Het is onmogelijk om het voor iedereen goed te doen. Ik denk dat wetenschappers en degenen die over wetenschap schrijven moeten proberen zo dicht mogelijk bij de rationele wetenschappelijke benadering te blijven. Dat is nog best lastig. Bij het vertalen van wetenschappelijk jargon naar begrijpelijke taal kan er bijvoorbeeld heel makkelijk iets van de eigen, subjectieve risicoperceptie binnensluipen. Dat kan zomaar ten koste gaan van de nuance die er in de wetenschap altijd is.

Terwijl nuance en relativering vrijwel altijd op hun plaats zijn als het over risico’s gaat. Apocalyptische sensatieverhalen zijn misplaatst, maar het signaleren van risico’s gelijkstellen aan bangmakerij is dat net zo goed. Er zijn risico’s verbonden aan het leven, aan economische vooruitgang en aan technologische ontwikkeling en dat is altijd zo geweest. Dat hoeft geen aanleiding te zijn voor redeloze paniek. Maar we mogen zulke risico’s best op een nuchtere manier onder ogen zien.

Tenslotte, om goed te maken dat ik het in dit stuk amper over het klimaat heb gehad, een link naar een interessant en beknopt stuk over risico’s en klimaat: Climate models and precautionary measures van Norman, Read, Bar-Yam en Taleb.