Hé! een olifant in de kamer.

Gastblog van G.J. Smeets, met een tekening van Marije Mooren

De wereld wordt warmer in een tempo dat verontrustend is. Althans, verontrustend voor wie én de klimaatwetenschap serieus neemt én de IPCC risico-analyses. Niet iedereen voldoet aan die dubbele voorwaarde. Ikzelf scoor op beide stress-criteria behoorlijk positief. En ik betrap mezelf regelmatig op de neiging om negatief-scorenden te verwijten dat ze de oplossing – drastische CO2 reductie – dwarsbomen. Dat ze hardnekkig grossieren in drogredeneringen, methodologisch knoeiwerk en wetenschapstheoretische onnozelheid maakt de antipathie jegens hen groot en hun betrouwbaarheid klein. Maar bij nadere beschouwing is het twijfelgilde klein bier. De echte pijn zit in de hoedanigheid – de kwaliteit – van het probleem van de klimaatverandering zelf. Ik licht het toe aan de hand van een eenvoudige taxonomie van menselijke problemen:
A) tamme problemen,
B) wilde problemen, en
C) ontembare problemen.

A. Tamme problemen
Deze zijn principieel overzichtelijk, denk aan schaakproblemen die met krachtig geheugen, oplettendheid en vasthoudendheid zijn op te lossen. Tamme problemen zijn het domein van onderzoekers in het lab die via een gecontroleerd en herhaalbaar experiment of simulatie een hypothese afzetten tegen data.

B. Wilde problemen
Deze zijn experimenteel niet benaderbaar en zijn typisch het domein van beleidsmakers. De term ‘wild probleem’ is mijn vrije vertaling van wat stadsplanner Melvin Webber en design-theoreticus Horst Rittel in 1973  hebben gemunt als ‘wicked problem’. Wikipedia geeft een handig overzicht van de kenmerken van wat Rittel & Webber voor ogen hadden. Hun paper is ook 40 jaar na dato relevant en strijdvaardig in zijn kritiek op het nog altijd courante concept ‘maakbaarheid’. Maar het eindigt in mineure stemming:

“We have neither a theory that can locate societal goodness, nor one that might dispel wickedness, nor one that might resolve the problems of equity that rising pluralism is provoking. We are inclined to think that these theoretic dilemmas may be the most wicked conditions that confront us.”

C. Ontembare problemen
Deze zijn niemands domein terwijl ze ieders zorg zijn. In hetzelfde tijdschrift waarin Rittel & Webber 40 jaar geleden hun concept ‘wicked problem’ uit de doeken deden is 2 jaar geleden een paper verschenen dat er een schepje bovenop doet. De auteurs zijn werkzaam op het raakvlak klimaat / energie / beleid. Hun paper gaat over klimaatverandering als proto-type van wat ze als ‘super wicked problems’ hebben gemunt.

Volgens de auteurs is het vraagstuk van de klimaatverandering niet alleen ‘wild’ in de zin van Rittel & Webber maar bovendien ontembaar. Daartoe voeren ze vier eigenschappen aan die de kwestie van de klimaatverandering aankleven:

“… four key features: time is running out; those who cause the problem also seek to provide a solution; the central authority needed to address it is weak or non-existent; and, partly as a result, policy responses discount the future irrationally.”

Dat liegt er niet om en het is bepaald geen uitnodiging om energiebeleid te gaan studeren of de politiek in te gaan. Maar er gloort hoop als de auteurs vervolgens stellen:

“These four features combine to create a policy-making ‘tragedy’ where traditional analytical techniques are ill equipped to identify solutions, […]. To overcome this tragedy, greater attention must be given to the generation of path-dependent policy interventions that can ‘constrain our future collective selves.’ Three diagnostic questions result that orient policy analysis toward understanding how to trigger sticky interventions that, through progressive incremental trajectories, entrench support over time while expanding the populations they cover.”

De paper concentreert zich vervolgens op de drie vragen: Wat kan er gedaan worden om een interventie te laten beklijven? Wat kan er gedaan worden om ook op termijn publieke steun te verankeren? Wat kan er gedaan worden om de publieke steun te verbreden?
Welbeschouwd is het een studie in beheersing van bestuurlijke afbreukrisico’s. De studie is erg informatief, ook al door de interdisciplinaire kruisverbindingen die verkend worden. Maar toch vooral doordat ze duidelijk maakt dat het een wanhopige academische exercitie is. In feite stellen de auteurs weliswaar niet de toekomst maar dan toch het pad erheen als ‘maakbaar’ voor. Ze beseffen dat zelf ook wel, getuige hun karige (om niet te zeggen gratuite) disclaimer:

“While it does not follow that answering these questions [de boven geciteerde drie. G.J. S.] will always result in the amelioration of super wicked problems, our point is that asking them may uncover innovative solutions worthy of consideration.”

Het idee van path-dependent beleid dat de auteurs voorstaan is sympathiek en (systeem-)theoretisch goed verdedigbaar: sommige doelen moeten waarneembaar zijn in de gehanteerde middelen, regelmatig pakt een medicijn erger uit dan de kwaal, een doel kan t.g.v. de gehanteerde middelen ‘moving target’ worden, een middel kan allicht tot doel verworden, en zo meer. Met path-dependent beleid per se is dus niks mis. Maar de eigenaardigheid van ontembare problemen is juist dat ze elk beleid te boven gaan, ook path-dependent beleid. Ze zijn tragisch.
En ja, klimaatverandering is er zo een, inclusief hét kenmerk van tragedies: het einde van de plot is reeds aan het begin gegeven. Het begin is in dit geval wat Arrhenius al lang geleden over CO2 en broeikaseffect voorzag. De plot is dat er sindsdien fors fossiel gestookt is met al lang bekende risico’s. En het einde is dat alternatieven weliswaar voor de hand liggen maar nauwelijks opgeraapt worden. Te duur, te onbetrouwbaar, te riskant, te ingewikkeld – alsof fossiel stoken goedkoop, betrouwbaar, risico-loos en eenvoudig is.

Als je het van een afstandje bekijkt door de ogen van de culturele antropoloog dan doen we anno 2014 met energie nogal raar. We wroeten naar energie in de aarde als waren we landbouwers, we gedragen ons onderling daarbij als jagers, terwijl we met zonnepaneel en molenwiek verzamelaars van energie kunnen zijn. Extra raar daarbij is dat de neo-liberalen in het parlement, met al hun weerzin tegen centrale bemoeienis, het met decentrale energievoorziening volkomen laten afweten. Dat is een opmerkelijk politiek verschijnsel en een symptoom van het ontembare probleem.

Klimaatverandering is een klassieke tragedie waarin, ik herhaal, het einde van de plot aan het begin reeds is gegeven: onafwendbare opwarming met voorstelbare (zie de IPCC scenario’s) maar principieel niet te voorziene gevolgen. In die tragedie is de twijfelbrigade een voetnoot, irritant weliswaar voor wie én de klimaatwetenschap serieus neemt én de risicoanalyses. Maar toch niet meer dan een voetnoot. Preciezer gezegd, ook zonder twijfelaars / ontkenners voltrekt zich de tragedie van de opwarming. Dankzij Arrhenius’ natuurkundige inzicht en het sociaal-wetenschappelijke inzicht van Rittel & Webber et al. koester ik daarover geen enkele illusie.

Terug naar het begin. Ik stelde dat de wereld warmer wordt in een tempo dat verontrustend is voor wie én de klimaatwetenschap serieus neemt én de IPCC risico-analyses. Ter afsluiting zoom ik in op de kwalifikatie ‘verontrustend.’
Ik kan me wel iets voorstellen bij drogredenerend verzet – ressentiment – tegen de overbekende feiten en risico’s van de opwarming. Want tot hoever kun je de ongerustheid over de risico’s toelaten? Hoe dichtbij mag het beest van de ongerustheid komen? Hoe tem je het? Waar zit je op het spectrum tussen hoop en paniek? Wat vrees je te moeten inleveren (ideologisch en/of financieel) als je de verontrusting toelaat? Het zijn vragen waar begrijpelijkerwijs weinig aandacht aan wordt geschonken zodat iedereen er in stilte mee leeft en er iets van een antwoord op heeft. Niettemin, het verzwegen antwoord lijkt me voor elk van ons (mede)bepalend voor de betekenis van de klimatologische feiten en de weging van de risico’s.

Van mij hoeft de olifant niet de kamer uit. Beter van niet, aangezien verontrusting de reden & aanleiding is dat we de kamer zijn binnengegaan. En af en toe een klopje op zijn enorme flanken kan m.i. geen kwaad. In een vraaggesprek had Günther Grass (Nobelprijswinnaar literatuur) het over de mythologische figuur Sisyphus. Sisyphus zwoegt eindeloos met de gevolgen van zijn eigen daden. Die figuur, aldus Günther Grass, leert hem dat er niets anders opzit dan het onvermijdelijke te omarmen – op straffe van verdwazing. Zo is het maar net en het is de reden dat ik me van harte meng in het publieke debat. Waarvan akte.