Klimaatverandering als risicoprobleem

Het is een van mijn stokpaardjes, en het krijgt ook elders ruim de aandacht: het maatschappelijke debat over de menselijke invloed op het klimaat draait niet om een keuze tussen absolute zekerheden, maar om een afweging van risico’s. Aan de ene kant is dat voor mij glashelder, aan de andere kant blijkt het ontzettend moeilijk goed onder woorden te brengen wat dat precies betekent. Misschien snap ik zelf nog niet helemaal.

Dat wil zeggen: ik snap wel min of meer hoe de wetenschap via scenario’s, kansverdelingen en onzekerheidsintervallen een risico kan schetsen en kwantificeren. Ik snap ook hoe die risico’s uitgewerkt kunnen worden tot beleidsdoelstellingen en -afspraken en waarom dat nodig is: cijfermatige doelen zijn de enige manier om vrijblijvendheid te vermijden. Het lastige zit ‘m in de vertaling van zulke complexe analyses en afwegingen naar de echte wereld en naar de belevingswereld van degenen die het aangaat: de aardbewoner. Dat blijkt vaak zelfs lastig te zijn voor mensen die zich intensief met klimaatverandering bezighouden. Hoe moet het dan zijn voor buitenstaanders? Het zou me niet verbazen als cijfergoochelarij en moeilijkdoenerij over risico-analyses en risicomanagement desinteresse voor het klimaatdebat in de hand werkt. Of zelfs afkeer.

Ik verbeeld me niet dat het me in dit stukje zal lukken om de ingewikkelde materie in één keer voor iedereen grijpbaar en begrijpelijk te maken. Maar ik kan wel proberen een kleine bijdrage te leveren. Om te beginnen lijkt het me zinvol om stil te staan bij hoe we in ons leven met allerlei risico’s omgaan.

Risico’s zijn altijd dagelijkse kost geweest in de geschiedenis van de mensheid. We hebben verschillende manieren ontwikkeld om er mee om te gaan: we proberen ze te bezweren via religie of bijgeloof, of we besluiten al dan niet een risico te nemen, op basis van intuïtie, kennis, ervaring, trauma’s, gewoontes, persoonlijke voorkeuren en omstandigheden. Het is bekend dat de meeste mensen zich in de loop der tijd meer bewust worden van allerlei risico’s en die als ze ouder worden dan ook meer gaan vermijden.

Het type risico’s is in de loop der tijd flink veranderd. In ons dagelijks leven is het verkeer misschien wel de belangrijkste risicobron; we moeten beslissingen nemen als: wel of niet oversteken bij een rood fietsers- of voetgangerslicht; wel of geen gordel om voor een kort ritje; wel of niet die irritante linksrijder rechts inhalen. Of – het gebeurt nog steeds – wel of niet met drank op achter het stuur kruipen. Maar ook bij de aanschaf van een auto weegt veiligheid voor veel mensen mee. Het bijzondere van het verkeer is dat het als het misgaat niet alleen gevolgen kan hebben voor onszelf, maar ook voor anderen. Dat zal een van de redenen zijn waarom de gemoederen in het verkeer vaak zo hoog oplopen: zolang we zelf de risico’s kunnen beheersen, of dat menen te kunnen, is er niets aan de hand, maar als we zien dat een ander ons in gevaar brengt is dat onverteerbaar.

De risico’s die we nemen met onze levensstijl hebben we zelf in de hand. Sommige mensen vinden hun gezondheid het belangrijkste dat er is, anderen menen dat bepaalde ongezonde gewoontes de kwaliteit van leven verhogen en weer anderen vinden dat ze alleen leven als ze riskante dingen doen. De keuze voor een levensstijl is een eigen verantwoordelijkheid, dat betekent dat het iedereen (binnen zekere grenzen) vrij staat om bepaalde risico’s in de persoonlijke levenssfeer te accepteren. Het zou verstandig zijn als dat weloverwogen gebeurt, maar ook dat is uiteindelijk een persoonlijke keuze. Het rationeel afwegen van risico’s blijkt nog niet zo makkelijk te zijn; we blijken van nature niet veel gevoel te hebben voor kleine kans, grote gevolgen scenario’s en voor mogelijke gevolgen die ver in de toekomst liggen (voorbeeld: het met elke sigaret weer een beetje toenemende risico van roken).

Zijn individuele afwegingen vaak al lastig, nog veel ingewikkelder wordt het wanneer een risico grotere groepen mensen tegelijk aangaat. Goed, ook daar kunnen individuele beslissingen een rol spelen – zo ben ik ooit welbewust verhuisd van het hoge, droge Brabant naar de drassige delta in het westen van het land, en trekt Los Angeles nog steeds hele volksstammen aan, ondanks de dreiging van een zware aardbeving – maar er zijn natuurlijk veel factoren die de keuze van een woonplaats beïnvloeden. Bovendien is het maar de vraag of er wel risicovrije plekken bestaan op de wereld en in hoeverre er genoeg informatie is om een weloverwogen keuze te maken. En dus is het verstandig om voor zulke risico’s ideeën te ontwikkelen die individuele, subjectieve opvattingen overstijgen: risicobeleid. Overigens blijkt dat bepaalde opvattingen die subjectief te noemen zijn door veel mensen gedeeld worden. Zulke opvattingen kunnen meegenomen worden in het risicobeleid. Zo blijken we in Nederland verschillende soorten risico’s verschillend te beoordelen, zoals de volgende drie voorbeelden laten zien.

1. Risico’s ten gevolge van natuurrampen. In Nederland denken we dan het eerst aan overstromingen. Daarvoor is na de ramp van 1953 risicobeleid ontwikkeld, dat in 2008 nog eens kritisch tegen het licht is gehouden door de Deltacommissie (terzijde: de risicobenadering van die commissie werd destijds niet door iedereen begrepen). Het spreekt voor zich dat we de (natuurlijke) oorzaken van overstromingen – springvloed, zware stormen, extreme neerslag – niet kunnen controleren en ons dus moeten richten op de mogelijke gevolgen: die kunnen we wel beperken. Maar veel beleidsstukken over het onderwerp ademen ook een zeker realisme. Misschien zelfs nederigheid: de wetenschap dat die beveiliging niet onfeilbaar is. Het restrisico dat het Nederlandse beleid voor grote, potentieel rampzalige overstromingen accepteert zit in de ordegrootte van eens per 10.000 jaar. (Terzijde: enigszins nederig realisme lijkt me een voorwaarde voor veiligheid: een gevoel van onkwetsbaarheid kan tot zelfoverschatting en daarmee onderschatting van risico’s leiden en juist die houding is vaak het begin van een ramp.)

2. Risico’s ten gevolge van menselijke (economische) activiteiten. Hier hebben we meer invloed op. Als activiteiten de maatschappij voldoende voordelen opleveren, zijn we bereid zekere risico’s te accepteren. Dat geldt bijvoorbeeld voor wegverkeer en ander vormen van transport, (petro)chemische industrie, kerncentrales (voor energie nogal omstreden, voor de productie van medische isotopen veel minder), of vervoer van gevaarlijke stoffen. Het nut van een activiteit kan afgewogen worden tegen het gevaar en de mogelijkheden, met hun kosten en neveneffecten, om dat gevaar te beperken. In Nederland accepteren we dat degenen die deelnemen aan een activiteit (weggebruikers, werknemers van een gevaarlijk bedrijf) meer risico lopen dan degenen die dat niet doen, maar wel de mogelijke gevolgen ondervinden. Die laatste risico’s vallen onder het begrip externe veiligheid. De Nederlandse risiconormen voor externe veiligheid zijn niet zomaar één op één te vergelijken met die voor overstromingen, maar in grote lijnen kan wel gezegd worden dat ze strenger zijn dan die voor overstromingen. De maatschappij accepteert dus minder makkelijk risico’s van menselijke oorsprong dan min of meer onafwendbaar geachte natuurrampen.

De risicobenadering wordt niet alleen toegepast in het beleid voor (grote) ongevallen. Normen voor bijvoorbeeld lucht- en bodemverontreiniging worden bepaald aan de hand van analyses van gezondheidsrisico’s.

3. Geweld. Geweld dat grote groepen mensen kan treffen, of terrorisme, wordt in de maatschappij niet getolereerd. Er is dan ook geen sprake van een acceptabel restrisico. Hoe ver we gaan met maatregelen ter beperking van het risico wordt in grote mate bepaald door de gevolgen van die maatregelen in de maatschappij. Veel mensen blijken op dat vlak bijzonder veel te accepteren.

Samengevat: de stelling dat het niet uitmaakt of je door de hond of de kat gebeten wordt blijkt niet op te gaan voor verschillende soorten risico’s. Sommige risico’s accepteert de maatschappij wel, andere niet en het overheidsbeleid houdt daar rekening mee. Onder meer omdat bijvoorbeeld een terroristische aanslag een veel grotere impact heeft op de maatschappij dan een verkeersongeval met veel slachtoffers.

De vraag is nu in hoeverre klimaatverandering te vergelijken is met de typen risico’s die ik hierboven schetste. Het schaalniveau, geografisch en in de tijd, van klimaatverandering is uniek, maar afgezien daarvan past het in de categorie “Risico’s ten gevolge van menselijke activiteiten”. Of we onszelf, de mensheid, als deelnemer aan die economische activiteit zien of niet en of we het dus als interne- of externe-veiligheidskwestie beschouwen, hangt af van het perspectief: vanuit het rijke westen ziet dat er anders uit dan vanuit een ontwikkelingsland; vanuit het nu ziet het er mogelijk anders uit dan vanuit de toekomst. Als we die perspectieven zouden combineren met de opvattingen in het Nederlandse beleid over interne versus externe veiligheid, zou dat wel eens tot een bijzonder pijnlijke conclusie kunnen leiden.

Het is ook interessant om te kijken welke worst case scenario’s er doorgaans in beschouwing worden genomen voor klimaatverandering, en hoe dat gaat voor andere typen risico’s. Klimaatonderzoeken geven vaak een 95% onzekerheidsinterval. De uiterste grens daarvan aan de ongunstige kant wordt dan het worst case scenario genoemd. Als die grens in alle risicoanalyses gehanteerd zou worden, zouden chloortreinen, kerncentrales, of olieraffinaderijen als zeer veilig worden beoordeeld, zelfs als ze bijlange niet zouden voldoen aan veiligheidseisen die tegenwoordig standaard zijn. De maatgevende ongevalsscenario’s in risicoanalyses hebben vaak een heel kleine kans: eens in de 10.000 jaar of nog veel minder. In zekere zin zijn zulke risicoanalyses dus op  scenario’s gebaseerd die veel pessimistischer zijn dan de worst case scenario’s van de klimaatwetenschap. Waarom worden de ingenieursbureaus die risicoanalyses uitvoeren dan nooit uitgemaakt voor zoiets als “professionele alarmisten”, terwijl iemand die oog heeft voor de staartrisico’s van de klimaatwetenschap meteen een doemdenker is? Het zijn niet alleen extreme anti-klimaatwetenschapactivisten met groot gemak met zulke kwalificaties strooien. Het zal wel komen omdat waarschijnlijkheden en onzekerheden voor veel mensen ongrijpbaar zijn, en omdat de grootste risico’s zo ver weg liggen in de tijd.

Wetenschappers hebben nogal eens moeite om de rol van risicoanalist aan te nemen. Sven Ove Hansson gaf in zijn “Fallacies of Risk” aan dat wetenschappers in risicoafwegingen de “drogreden van ontbrekend bewijs” nogal eens hanteren. Wetenschappers zijn terughoudend met het benoemen van fenomenen of verklaringen, als er grote onzekerheid is over het bestaan ervan; en als ze het wel doen, zullen ze veel nadruk leggen op de onzekerheden. Een hypothese opvoeren die bij nader inzien onjuist blijkt, of een scenario dat onrealistisch is (een type 1 fout) geldt in de wetenschap als een ernstiger fout dan een mogelijk juiste hypothese of realistisch scenario onbenoemd laten (een type 2 fout). In een risicoanalyse is het juist belangrijk dat alle scenario’s, hoe onwaarschijnlijk ook, geïdentificeerd worden. Een onwaarschijnlijk scenario met grote gevolgen kan ook risico opleveren.

De valkuilen van risico-communicatie

Klimaatwetenschapper Stephen Schneider begreep al vroeg hoe moeilijk het is om zowel effectief als zorgvuldig over risico’s te communiceren. In 1988 zei hij in een interview:

On the one hand, as scientists we are ethically bound to the scientific method, in effect promising to tell the truth, the whole truth, and nothing but – which means that we must include all doubts, the caveats, the ifs, ands and buts. On the other hand, we are not just scientists but human beings as well. And like most people we’d like to see the world a better place, which in this context translates into our working to reduce the risk of potentially disastrous climate change. To do that we need to get some broad based support, to capture the public’s imagination. That, of course, means getting loads of media coverage. So we have to offer up scary scenarios, make simplified, dramatic statements, and make little mention of any doubts we might have. This “double ethical bind” we frequently find ourselves in cannot be solved by any formula. Each of us has to decide what the right balance is between being effective and being honest. I hope that means being both.

Het citaat, zonder de slotzin, wordt nu, ruim een kwart eeuw later en 4 jaar na Schneiders dood, nog steeds gebruikt om karaktermoord op hem te plegen. De suggestie wordt gewekt dat hij zijn collega’s opriep de risico’s aan te dikken, terwijl hij ze juist opriep tot zorgvuldigheid. Ondertussen is gebleken dat Schneider de complexiteit van risico-communicatie nog onderschatte. Niet alleen krijgt zorgvuldige nuance veel minder aandacht dan drama, het benoemen van risico’s kan ook als een boemerang terugkomen.

Dat ondervond James Hansen. In 1988 (ook al)  filosofeerde hij in een gesprek met journalist Bob Reiss over hoe New York er uit zou kunnen zien na een verdubbeling van de CO₂-concentratie. Hij schetste onder meer het beeld van een zware storm die delen van Manhattan onder water zou zetten. In 2001 maakte Reiss een kleine vergissing: in een interview meende hij dat Hansen had gezegd zoiets binnen 20 jaar te verwachten. Die vergissing werd, toen Manhattan in 2008 nog helemaal droog was, aangegrepen om Hansen af te schilderen als paniekzaaier. Na de orkanen Irene in 2011 en Sandy in 2012 lag het ineens heel anders: toen hoorden zulke orkanen ineens bij het klimaat zoals het altijd al was geweest.

De terughoudendheid van de wetenschap is, zo vermoed ik, decennialang door de politiek én de maatschappij aangegrepen om klimaatbeleid voor zich uit te schuiven. Terugkijkend op de ontwikkeling van de klimaatwetenschap denk ik dat er halverwege de vorige eeuw al genoeg bekend was om van een aanzienlijk risico te spreken. Sommige wetenschappers deden dat ook, maar veel anderen schrokken ervoor terug. Achteraf had de problematiek misschien eerder de nodige urgentie gekregen, als men de wetenschappelijke onzekerheden eerder en vaker in het perspectief van de risicoafweging had geplaatst. Nog steeds gaan er stemmen op die menen dat de wetenschap te terughoudend is, te veel geneigd tot “erring on the side of least drama”.

(Abstract Brysse et al. 2012)

In hun artikel “Awareness of Both Type 1 and 2 Errors in Climate Science and Assessment” van enkele maanden geleden voerden Anderegg et al. twee voorbeelden op van fouten of onvolkomenheden uit het vierde assessment report (AR4) van het IPCC op om te illustreren hoe wordt omgegaan met type I en type II fouten. De verschillen tussen de twee voorbeelden zijn groot wat de vergelijking wat onevenwichtig maakt, maar toch vallen er wel wat dingen op.

Projecties van de zeespiegelstijging in verschillende IPCC rapporten

Het eerste voorbeeld gaat over de projecties van de zeespiegelstijging. In de jaren voor het verschijnen van AR4 was die aanzienlijk versneld. Dat werd grotendeels toegeschreven aan versneld smelten van het landijs. De auteurs van AR4 maakten uit die versnelling vooral op hoeveel er onzeker was over de snelheid waarmee landijs, en dan met name de ijskappen van Groenland en Antarctica, smelten. Met als wonderlijk gevolg dat, door het versneld smelten van landijs, de bovengrens van de verwachte zeespiegelstijging aanzienlijk lager uitviel dan in eerdere (en latere) IPCC rapporten. Ergens in een voetnoot van de Summary for Policymakers stond nog wel: “excluding future rapid dynamical changes in ice flow”, maar in de getallen bleven de gevolgen van een mogelijke versnelling in het afsmelten van grote ijskappen (waar aanwijzingen voor waren) buiten beschouwing. Het voorbeeld toont de wetenschappelijke reflex om bij toenemende onzekerheid de voorzichtige kant te kiezen, waardoor de kans op een type 2 fout toeneemt.

Het tweede voorbeeld gaat over een zeer pessimistische claim uit het rapport van Werkgroep II: ze zouden waarschijnlijk in 2035 verdwenen zijn. De claim bleek niet gebaseerd op wetenschappelijke literatuur, maar afkomstig uit een interview in een populairwetenschappelijk tijdschrift met een enkele wetenschapper, die vermoedelijk (via een omweg) het jaartal 2350 uit een ander rapport verhaspelde. Hoe het ook zij, dat het een domme fout was staat als een paal boven water.

Anderegg constateert dat het tweede voorbeeld veel meer en veel fellere reacties opriep dan het eerste. Niet alleen uit de wetenschappelijke wereld, maar ook van de media. Terwijl die tweede fout ergens ver weg in een technisch rapport stond, verstopt in een hoofdstuk over regionale impacts, en de eerste doorwerkte in de Summary for Policymakers en dus veel prominenter aanwezig was. De pr-machine van de campagne tegen de klimaatwetenschap heeft hier ongetwijfeld invloed op gehad. Maar misschien wijst het er ook op dat het niet alleen de zelfverklaarde sceptici zijn die het prettig vinden als ze een excuus vinden om de boodschapper van slecht nieuws aan te vallen. Misschien is het wel een menselijk trekje.

Hoe dan ook: het zou zomaar kunnen dat de typische wetenschappelijke terughoudendheid van veel wetenschappers nog eens versterkt wordt door maatschappelijke druk om vooral type 1 fouten te vermijden. Juist daarom is het belangrijk te blijven benadrukken dat een verstandige risicoafweging niet te maken is zonder naar worst case scenario’s te kijken.

De wetenschappelijke risicoanalyse versus het politieke risicodebat in de VS, volgens Richard Alley