Extreme waardes van traditionele variabelen. Een epistemologische risico-analyse.

Gastblog van G.J. Smeets

Het kalenderjaar 2015 heeft tot nu toe vier klimaat-gerelateerde feiten opgeleverd die opmerkelijk zijn vanwege hun gemene deler. Die deler laat ik als cliffhanger bungelen tot de laatste alinea’s van mijn analyse maar uit de ondertitel van dit stuk kan men aflezen dat het over risico gaat. Eerst zet ik de vier feiten op een rijtje en die ik vervolgens in omgekeerde volgorde van commentaar voorzie. Daarna iets over het risico dat die vier feiten m.i. impliceren.

1. De warmterecords zijn gebroken.
2. De ‘veiligheidsnorm [+ 2º C] is het vuur aan de schenen gelegd.
3. De Nederlandse Staat is civielrechtelijk gedwongen tot stringentere CO₂-reductie.
4. Theïstische kerkvorsten lezen politici de ecologische en humanistische les.

4. Theïstische kerkvorsten lezen politici de ecologische en humanistische les

Zowel Paus Franciscus als grootmoefti’s hebben zich helder en ongekend fel uitgesproken tégen verdergaande klimaatverandering en vóór emissiereductie om dat tegen te gaan. Bill McKibben maakte er een interessante opmerking over.

The real effect of documents like these, though, is less immediate policy shifts than a change in the emotional climate. […] It’s not necessarily that we take what the pope says as Gospel, or decide that because our university sold its fossil fuel stocks we will do likewise; it’s that these things normalize action, moving it from the category of “something that activists want” to “something obvious.” That’s the phase we’re reaching right now in the climate fight.

Die opmerking is interessant doordat er zo duidelijk het perspectief van de U.S.A. in doorklinkt waar de ontkenning door media en politici van de klimaatwetenschappelijke bevindingen virulenter is dan elders. Niettemin geldt de opmerking op verrassende wijze zeker voor Nederland na de rechterlijke uitspraak (en het hoger beroep van de staat daartegen) in de zaak Urgenda vs Nederlandse Staat.

3. De Nederlandse Staat is civielrechtelijk gedwongen tot stringentere CO₂-reductie

Het is inderdaad zoals McKibben zegt een gevecht, een belangengevecht. Het burgerplatform Urgenda heeft in dat gevecht een markante manoeuvre gemaakt door de Nederlandse Staat nalatigheid te verwijten en in tweede instantie dat verwijt om te zetten in een eis die aan de civiele rechter is voorgelegd. De rechter heeft op 24 juni 2015 aan die eis voldaan. De Nederlandse Staat heeft vervolgens besloten om tegen die uitspraak in beroep te gaan, enkel om de punt op de juridische i helder te krijgen. Want intussen is de Staat gehouden aan de uitspraak van de rechter. Dat de Staat in hoger beroep gaat is m.i. terecht en correct. Immers, het proces is behalve een acuut belangengevecht ook een proefproces waarin de vigerende praxis van de trias politica geconfronteerd wordt met de vraag die de (preambule) van elke democratische grondwet raakt: waar baseert de Staat zichzelf op, hoe identificeert hij zichzelf?

Ik herinner aan een eerder gastblogstuk waarin de kwestie aan de orde is gesteld. En wat zien we: geen enkele preambule c.q. Art. 1 van een willekeurige democratische grondwet voorziet in wat voor animistische en totemistische samenlevingen vanzelfsprekend was. Een technische term voor vanzelfsprekende kennis is ‘tacit knowledge‘. In dit geval: erkenning van de fundamentele wederzijdse afhankelijkheid van mens en zijn habitat. De rechtszaak gaat aan de oppervlakte over CO₂-beleid en over (vermeende) schending van de scheiding der machten. Maar daaronder peutert de zaak aan de ratio van de grondwet, d.w.z. aan het fundament van de staat. Dat mag raar klinken maar als je er van een afstandje (antropologisch en epistemologisch) naar kijkt is dat zo raar niet. De juridische motieven van het proces zijn ‘gevaarzetting’, ‘voorzorgsbeginsel’ en ‘onrechtmatige daad’ en dat alles in internationale context. Een juridisch labyrint, kortom, waarin de hoogste rechter slechts op formalistische grond kan beslissen maar er niet om heen kan om subtekst te besteden aan klimaatverandering als uitzonderlijk maatschappelijk en juridisch probleem dat het fundament van de wetgeving raakt – ik steek er mijn antropologische en epistemologische hand voor in het vuur. Het is niet voor niets dat het proces binnen en buiten de landsgrenzen met grote belangstelling gevolgd wordt door juristen en beleidsmakers. Iedereen voelt op zijn klompen aan dat met het unieke en gigantische vraagstuk van de opwarming ook de grondwetgeving tussen de coulissen nerveus wordt.

Een van de uitgenodigde experts (zie het vierde document in de lijst vanaf beneden in de link) voor de recente hoorzitting van de Tweede Kamer over de rechtszaak is er expliciet over en valt meteen in de eerste zin met de deur in huis:

Hoe leggen we straks aan onze kinderen uit dat we de Grondwet en de rechtsstaat hebben verkwanseld? Dat we de rechter hebben toegestaan het overheidsbeleid te bepalen op grond van veronderstelde “wetenschappelijke” noodzaak. Hoe leggen we uit dat de wetgever en uitvoerende macht de slaven zijn geworden van een door de rechterlijke macht aangestuurde scientistische voorzorgcultuur?

Merk op dat deze commentator wat betreft verkwanseling van De Grondwet gelijk heeft om de verkeerde reden. Hij doelt immers op vermeende schending van de scheiding der machten en waarschuwt letterlijk voor ‘een totalitair systeem’ waarin het doel (‘scientistische voorzorgcultuur’) de heiliging van de middelen (‘activisme’) is. Een betere illustratie van de juridische blinde vlek voor de werkelijke omvang van het maatschappelijke en juridische vraagstuk ‘klimaatverandering’ ben ik nog niet tegengekomen.

2. De ‘veiligheidsnorm [+ 2º C] is het vuur aan de schenen gelegd.

James Hansen et al. heeft in een recente en online te becommentariëren publicatie grote vraagtekens gezet bij het idee dat +2ºC t.o.v. pre-industrieel een veilige vangrail zou zijn. Zie voor details het blogstuk van Hans Custers daarover. Ofschoon ik de online commentaren van Hansens collega’s volg en grosso modo begrijp onthoud ik me van commentaar daarop. Waar het me om gaat is dat Hansens artikel de thematiek, de centrale thematiek, van riskant collectief gedrag aan de orde stelt. De publicatie van Hansen et al. gaat over aanwijzingen dat de stijging van de zeespiegel versneld kan toenemen. Of dat wel of niet zo zal uitpakken is wat mij betreft nu niet ter zake aangezien we dat niet (kunnen) weten. Ter zake is dat Hansen et al. met nieuwe details uitspelt hoe complex en delicaat onze habitat functioneert en dat +2ºC pre-industrieel als veilige norm voor ons collectieve stookgedrag een riskante slag in de lucht is. Klimaatbeleid is grotendeels risicobeleid en dát zal in de nabije toekomst, hoe de klimaatverandering ook mag uitpakken, niet veranderen. Voor alle duidelijkheid: als aartsconservatief wat betreft collectief risicogedrag ben ik gevoelig voor de nieuwe info die Hansen et al. aandragen wat betreft het in kaart brengen van risico-factoren.

1. De warmterecords zijn gebroken

En dan de warmte-records. Een recent blogstuk van Jos Hagelaars stelde:

Elke maand komen er nieuwe getalletjes boven tafel en elke maand wordt daar weer megabytes aan tekst over geproduceerd. Mijn prognose is dat het jaar 2015 een discussiepiek zal opleveren.

De T-getalletjes 2015 liggen inderdaad voor het oprapen. Ze liegen er niet om en ‘Parijs 2015‘ wacht nog een paar maanden – dus er zal vast nog gediscussieerd worden. Maar of dat nog over het feit van de opwarming gaat waag ik te betwijfelen: díe specifieke discussie heeft zijn piek na de T-piekgetallen wel gehad.

Welnu, wat hebben bovenstaande vier feiten gemeen? Antwoord: extreme waardes van traditionele variabelen. Kerkvorsten gaan ethisch/moreel plankgas; vadertje staat gaat met z’n hoger beroep tegen de rechterlijke uitspraak jurisprudentieel plankgas; wetenschapper Hansen et al. gaat als opwarmingsrisico-analist plankgas, en CO₂ gaat voor als nog plankgas z’n gang. Ik kom er zo meteen op terug.
Eerst benadruk ik nogmaals dat de klimaatkwestie in essentie een kwestie is van interdependentie, wederzijdse afhankelijkheid van mens en habitat. Er is geen andere manier om die interdependentie in het vizier te krijgen en te behouden dan metaforische identificatie van homo sapiens met zijn habitat, en omgekeerd. Knarsetandend leg ik me neer bij het feit dat de dominante metafoor voor als nog ‘€’ is. James Hansen heeft daarover minder scrupules:

So what we need to do is add a gradually rising fee to the fossil fuels, which you would collect from the fossil fuel companies at the source – the domestic mine or the port of entry.

Immers:

As long as fossil fuels are the cheapest energy, people are going to keep burning them and going to find them, to dig them up wherever they can find them.

Die redenering klopt, geen speld tussen te krijgen. Maar ik geef de voorkeur aan iets wat de dichter R.M. Rilke in zijn ‘Stundenbuch’ al bijna een eeuw geleden stelde en ik geef de Nederlandse versie (uit: R.M. Rilke. Getijdenboek, Ten Have, 2009):

…beweeg ik mij zwevend al eeuwen lang,
niet wetend: ben ik een valk, het gerucht
van een storm of een verheven gezang.

Met een dergelijke totemistische metafoor is weliswaar geen politiek te bedrijven maar er is wel degelijk een grondwet mee te formuleren die de wederzijdse afhankelijkheid van mens & habitat erkent en benoemt. Bovendien geeft zo’n metafoor te denken wat we achter de hand hebben mocht James Hansens €-metafoor devalueren en onbruikbaar worden in de communicatie tussen wetenschap, burgerij en staat. En dat is bepaald niet uit te sluiten gezien de gemene deler van de vier bovengenoemde feiten: extreme waardes van traditionele variabelen. Daarmee is tevens de ondertitel van dit blogstuk verklaard: de gemene deler is een waarschuwing, een risico-signaal. Het risico is opsoupering van de speelruimte, de marge, de rek in het levende netwerk dat de vier variabelen tezamen tot nu toe min of meer werkbaar maakten. Eén ding is zeker: ergens ligt een schakel in het traditionele netwerk die het eerste breekt – tipping point – onder toenemende druk. En de druk is in 2015 krachtig opgevoerd door kerkvorsten, door een game-changing rechtszaak, door risico-analisten en vooral door de T-getallen. Mij ontbreekt het intellectuele vermogen (d.w.z. logica plus voorstellingsvermogen) om te voorzien welke schakel in het netwerk mens / habitat het gaat begeven, laat staan wat die breuk gaat teweegbrengen. Vast staat dat de extreme waarden van structurele variabelen *ergens* tot een breuk in het netwerk zal leiden. Fysica, antropologie, geschiedschrijving en systeemtheorie zijn het daarover eens.

Er ligt een klus voor onze voeten, mitigatie en adaptatie, die dermate groot en complex is – ‘super wicked’ is de technische term – dat er gegronde redenen zijn om aan te nemen dat het ondoenlijk is. Het doet denken aan de twaalf opdrachten die de schrandere krachtpatser Hercules zijn voorgelegd. Wij zijn geen Hercules maar staan hier&nu wel degelijk voor diens vijfde opdracht, de Augiasstal opschonen in moreel, juridisch en ecologisch opzicht. Terwijl de opwarming ondertussen gestaag doorgaat.